Verdediginglinie de Landgraaf

De gemeente Landgraaf dankt zijn naam aan ‘de landgraaf’, een eeuwenoude verdedigingslinie die op een aantal punten nog als een holle weg in het landschap waarneembaar is. Het aardwerk strekt zich komend vanaf de Brunsummerheide uit richting Nieuwenhagen, waar hij vlakbij de Kleikoeleweg verdwijnt. Vroeger liep de landgraaf van hieruit helemaal door tot aan de moerassen ten noordoosten van Schinveld. Nu leeft hij ter plekke slechts voort in de straatnaam ‘Oude Landgraaf’. In het verleden werd nog weleens een zeer hoge ouderdom aan de landgraaf toegekend.

Het aardwerk zou gediend hebben als prehistorische verdedigingslinie of als omwalling van de nabijgelegen urnenvelden uit de IJzertijd. Recent archeologisch onderzoek heeft echter aangetoond dat de landgraaf hoogstwaarschijnlijk uit de tweede helft van de 14e eeuw stamt. De landgraaf ligt dan aan de rand van het Land van Valkenburg. Als Jan van Valkenburg in 1352 zonder opvolger sterft, komt dit belangrijke territorium in handen van de hertog van Brabant. Waarschijnlijk legt hij de landgraaf aan tegen de agressie van zijn aartsvijanden, de hertogen van Gelre en Gulik.

Dankzij archeologisch onderzoek weten we dat de landgraaf in zijn functionele jaren uit een spitsvormige gracht bestaat, met een gemiddelde diepte van 2,2 meter en een breedte van 6,4 meter. Met de verzette grond heeft men aan weerszijden van de greppel wallen opgeworpen, waardoor de totale breedte zo’n 20 tot 22 meter bestrijkt. Bovenop de wallen zijn ondoordringbare hagen van doorndragende struiken aangeplant en ineengevlochten. Pogingen om er toch doorheen te komen worden mogelijk ontmoedigt door struikelgaten en andere hindernissen.

Op hoger gelegen gronden staan uitkijktorens, van waaruit de hele omgeving te overzien is. Zo kan bij onraad op tijd alarm worden geslagen met vuursignalen. Mogelijk dankt de op een hoogte gelegen buurt Lichtenberg nog altijd zijn naam aan een dergelijke toren. Het systeem stelt lokale machthebbers in staat om hun troepen op tijd te mobiliseren tegen de aanvallers. Voor de lokale bevolking is de landgraaf bovendien een ideale veekering en bescherming tegen rondtrekkende roversbenden en roofdieren.

In latere eeuwen verliest de landgraaf zijn functie. De natuur krijgt vrij spel, de wallen eroderen en de spitgracht raakt opgevuld. De landgraaf wordt nu als holle weg gebruikt en men vergeet door wie en wanneer hij aangelegd is. Frans Erens (1857-1935), de bekende literator uit Schaesberg, vertelt dat men in zijn jeugdjaren nog geloofde dat Napoleon de landgraaf gegraven had. Erens liet zich toen graag van de hellingen naar beneden rollen. Dat landeigenaren later grote delen van de landgraaf geëgaliseerd hebben, betreurt hij diep.

In de loop van de 20e eeuw verdwijnen nog meer stukken landgraaf door mijnbouw, zandafgravingen en woningbouw. Toch wordt de landgraaf niet vergeten. Op 14 december 1980 besluiten de samenwerkende SUN-gemeenten Schaesberg, Ubach over Worms en Nieuwenhagen zelfs de nieuw op te richten gemeente Landgraaf naar het aardwerk te vernoemen. Zo is een eeuwenoud symbool van grensafbakening juist een symbool van eenheid en verbinding geworden.