Eigenlijk is de steenberg niets meer dan een afvalberg. Op deze plek werd namelijk al het steenafval verzameld, dat men kwijt moest uit de mijnen.
De steenberg van de Oranje-Nassau IV kolenmijn
De steenberg bevindt zich aan de noordzijde van het voormalige mijnterrein. Het westelijke deel, gelegen tegen de bebouwing van Heksenberg, is het oudste deel. Hierin bevindt zich ook de leermijn waarin mijnwerkers werden opgeleid voor het werk ondergronds.
De mijnsteenberg bestaat uit een mengeling van schiefergesteente, kalkrijke rotsblokken, steenkoolafval, lichte klei- en zandleemdeeltjes. Al deze stenen gingen niet rechtstreeks vanuit de mijn de berg op. Nabij de voet van de berg was namelijk een overslagpunt ingericht (zie onderste foto), waar de mijnsteen vanuit de mijnkarren in kiepwagens werd geladen.
Vervolgens werden de karren over een tijdelijk spoor en met behulp van een lier de berg op getrokken, om daar geleegd te worden. Een deel van de mijnsteen werd vanuit de kiepwagens over de rand van de berg gestort. De rest werd via een transportband over de punt van de berg gestort, afhankelijk van de richting waarin de berg op dat moment werd vergroot.
Omdat de stortlocatie door de jaren heen onveranderd is gebleven, is aan de zuidkant van de berg een waaier aan sporen te vinden die de rails voor de kiepwagens heeft achtergelaten. De mijnsteen werd niet rechtstreeks op de heidegrond gestort.
Vooraf werd een deel van het aanwezige zilverzand afgegraven en verkocht. De groeve stond bekend als groeve Heksenberg en was niet zo diep als de huidige Sibelco-groeve. Om deze reden ontstond ook discussie over het afgraven van de steenberg voor het resterende zilverzand.
De strijd om de berg
De steenberg van de Oranje-Nassau IV was gelegen binnen de concessie van de Sigrano-groeve (nu: Sibelco-groeve). Hierdoor mocht Sigrano de berg afgraven, om het zilverzand dat eronder lag te winnen.
De plannen waren geheel in lijn met de houding in de jaren ’70 en begin jaren ’80 van de vorige eeuw, toen de restanten van de mijnindustrie massaal gesloopt werden om zo de geschiedenis van de kolenmijnbouw af te sluiten. Inmiddels is de houding hierover echter veranderd.
De steenberg van de Oranje-Nassau IV is nog de enige in originele staat verkerende steenberg en fungeert als een van de weinige tastbare herinneringen aan de mijnindustrie. Toen de plannen voor het afgraven van de berg bekend werden, ontstond dan ook hevig protest in de omgeving.
Er zijn verschillende procedures gevolgd om de steenberg tot beschermd Rijksmonument te laten verklaren. Op 5 september 2005 heeft de Staatssecretaris van OCW het verzoek hiervoor helaas afgewezen. Een gang naar de rechtbank mocht niet baten. Na de rechtbank van Maastricht heeft ook de Raad van State (12 maart 2008) dit besluit bekrachtigd.
Voor de toekomst behouden
In 2008 werd in opdracht van Sigrano een variantenstudie opgesteld, voor een vergunningsaanvraag voor het winnen van zilverzand onder de steenberg. In de voorkeursvariant bleef het westelijk deel van de steenberg behouden, ter afscherming van de wijk Heksenberg.
Het oostelijk deel zou afgegraven worden om na de winning van zilverzand weer hersteld te worden als baken van de mijnbouw, terwijl een deel ook als waterplas zou blijven bestaan. Diverse varianten werden afgewogen, in samenhang met de mogelijkheden voor natuur en (water)recreatie.
Het protest uit de omgeving werd er echter niet minder om. In 2018 besloot Sibelco tegemoet te komen aan de wensen van de omgeving. De steenberg bleef in zijn geheel behouden. Dit maakte de weg vrij voor de gemeente Heerlen om de steenberg in 2019 aan te wijzen als gemeentelijk monument. Zo kon de steenberg als symbool van de mijnbouw voor de toekomst behouden blijven.
